آیین دادرسی کیفری (جلد اول)

کتاب آیین دادرسی کیفری/ مؤلف: مهدی شعبانی

قانون آیین دادرسی کیفری را به طور قطع می‌توان از مهم‌ترین قوانین داخلی کشورها دانست. اهمیت آیین قانون را باید در موضوع و اهداف آن جستجو کرد. موضوع آیین دادرسی کیفری رسیدگی به حیثیت عمومی و خصوصی جرم و اهداف آن، حفظ منافع اجتماع و حقوق و آزادی‌های اساسی افراد می‌باشد. آیین دادرسی کیفری که به تشریفات و نحوه رسیدگی در دادسرا و محاکم کیفری می‌پردازد، در خصوص روند دادرسی کیفری از مرحله کشف جرم تا صدور حکم قطعی و اجرای آن،  وظایف و اختیارات مقامات قضایی و ضابطان دادگستری را تعیین نموده است تا از این طریق اهداف مهم قانون آیین دادرسی کیفری از جمله حفظ حقوق متهم، بزه‌دیده و جامعه را تضمین نماید.

در مجموعه حاضر با مطمح نظر قرار دادن قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 4/12/1392 و سرفصل مصوب وزارت علوم، تحقیقات و فناوری تلاش شده است مباحث مربوطه به گونه‌ای به رشته‌ی تحریر درآید که بتواند به عنوان یک منبع مفید و کاربردی، راهگشایی برای جامعه حقوقی به ویژه اساتید، قضات، وکلا  و دانشجویان عزیز باشد.

مطالب این کتاب در هفت فصل تنظیم شده است، در فصل نخست مفاهیم و کلیات آیین دادرسی کیفری را مورد بحث قرار خواهیم داد، در فصل دوم به نظام‌های دادرسی کیفری اشاره خواهیم نمود؛ در فصل سوم به توضیح و تبیین شروط و موانع تعقیب دعوای عمومی خواهیم پرداخت، در فصل چهارم موارد سقوط دعوا، در فصل پنجم تحقیقات مقدماتی و در فصل ششم قرارهای دادسرا مورد بحث قرار خواهد گرفت و در نهایت در فصل هفتم مباحث مربوط به دعوای خصوصی را مطرح خواهیم کرد.

 

فهرست مطالب

بخش اول: کلیات

 فصل اول:                    مفاهیم و کلیات آیین دادرسی کیفری.. 19

گفتار اول –  واژه شناسی آیین دادرسی کیفری.. 19

گفتار دوم – تعریف آیین دادرسی کیفری.. 19

گفتار سوم- مفاهیم عام و خاص آیین دادرسی کیفری.. 21

گفتار چهارم – اهمیت آیین دادرسی کیفری.. 21

گفتار پنجم – اهداف آیین دادرسی کیفری.. 22

گفتار ششم – موضوع آیین دادرسی کیفری.. 22

گفتار هفتم – منابع آیین دادرسی کیفری.. 23

گفتار هشتم- اصول کلی حاکم بر آیین دادرسی کیفری.. 25

بند اول – مستند بودن دادرسی کیفری به قانون.. 26

بند دوم- تضیمن حقوق طرفین دعوا 27

بند سوم – تساوی اشخاص در دادرسی کیفری.. 27

بند چهارم – سریع بودن فرآیند دادرسی کیفری.. 28

بند پنجم – رعایت اصل برائت... 28

بند ششم – حق آگاهی متهم از موضوع و دلایل اتهام. 30

بند هفتم – حق دسترسی متهم به وکیل.. 31

بند هشتم – رعایت حقوق شهروندی.. 32

گفتار نهم – خصوصیات آیین دادرسی کیفری.. 32

بند اول- عطف به ماسبق شدن.. 32

بند دوم – تفسیر موسع.. 33

گفتار دهم – مراحل آیین دادرسی کیفری.. 33

بند اول – کشف جرم. 33

بند دوم – تعقیب متهم. 33

بند سوم- تحقیقات مقدماتی.. 33

بند چهارم – میانجی‌گری و صلح میان طرفین.. 34

بند پنجم – رسیدگی.. 34

بند ششم – اجرای آراء کیفری.. 34

گفتار یازدهم – رابطه آیین دادرسی کیفری با آیین دادرسی مدنی.. 35

1- اختلاف در موضوع: 35

2- اختلاف در هدف: 35

3- اختلاف از لحاظ نحوه و مراجع رسیدگی: 35

4- اختلاف از لحاظ اصحاب دعوی: 35

5- اختلاف از نظر ادله اثبات دعوا 36

 

فصل دوم: نظام‌های دادرسی کیفری. 37

گفتار اول- نظام دادرسی اتهامی.. 37

بند اول- اصول حاکم بر نظام دادرسی اتهامی.. 38

1- ضرورت طرح شکایت از سوی شاکی: 38

2- علنی بودن دادرسی: 38

3- شفاهی بودن رسیدگی: 38

4- ترافعی بودن دادرسی: 38

5- غیرحرفه‌ای بودن و منفعل بودن قضات: 38

6- مهمترین ادله: 38

بند دوم- محاسن نظام دادرسی اتهامی.. 39

بند سوم- معایب نظام دادرسی اتهامی.. 39

گفتار دوم – نظام دادرسی تفتیشی (دادرسی غیرمتداول یا کلیسایی) 39

بند اول- اصول حاکم بر نظام دادرسی تفتیشی.. 40

بند دوم – محاسن نظام دادرسی تفتیشی.. 40

بند سوم- معایب نظام دادرسی تفتیشی.. 41

گفتار سوم- نظام دادرسی مختلط (فرانسوی) 41

گفتار چهارم – نظام دادرسی اسلامی.. 42

بند اول- ویژگی‌های نظام دادرسی اسلامی.. 42

بند دوم- تصدی منصب قضا در نظام دادرسی اسلامی.. 43

 

بخش دوم: دعوای عمومی

 

فصل اول : دادسرا 49

گفتار اول- تاریخچه دادسرا 49

گفتار دوم- ویژگی‌های دادسرا 50

بند اول- سلسله مراتب دادسرا 50

بند دوم- وحدت دادسرا 51

بند سوم- استقلال دادسرا 52

بند چهارم- عدم مسئولیت دادسرا 53

بند پنجم: قابل ردّ بودن قضات دادسرا 53

گفتار سوم- مقامات قضایی دادسرا 55

بند اول- دادستان.. 55

بند دوم- معاون دادستان.. 56

بند سوم- دادیار (وکیل عمومی – قاضی تحقیق) 56

بند چهارم- بازپرس (قاضی تحقیق – مستنطق) 57

گفتار چهارم- انواع دادسرا در نظام قضایی ایران.. 57

بند اول- دادسرای دیوان عالی کشور. 57

بند دوم- دادسرای عمومی و انقلاب... 59

بند سوم- دادسرای ویژه‌ نوجوانان.. 61

بند چهارم- دادسرای نظامی.. 64

بند پنجم- دادسرای ویژه روحانیت... 64

بند ششم- سایر دادسراهای اختصاصی.. 65

الف) دادسرای انتظامی قضات... 65

ب) دادسرای انتظامی وکلا.. 65

ج) دادسرای دیوان محاسبات کشور. 66

گفتار پنجم- دادسرا و تکلیف تعقیب... 67

بند اول- اصل قانونی بودن تعقیب (الزامی بودن تعقیب) 67

بند دوم-اصل متناسب بودن تعقیب... 68

 

فصل دوم : تعقیب دعوای عمومی. 69

گفتار اول- مفهوم تعقیب... 69

گفتار دوم- جهات قانونی شروع به تعقیب... 70

بند اول- اقرار متهم. 70

بند دوم- شکایت شاکی.. 71

بند سوم- وقوع جرم مشهود در برابر دادستان یا بازپرس.... 72

بند چهارم – اطلاع دادستان از وقوع جرم به طرق قانونی دیگر. 74

بند پنجم- اعلام و اخبار جرم توسط دیگران.. 74

الف) اعلام و اخبار جرم توسط مقامات رسمی.. 74

ب) اعلام و اخبار جرم توسط اشخاص موثق و مطمئن.. 76

گفتار سوم- ضابطان دادگستری.. 78

بند اول- تعریف ضابطان دادگستری.. 78

بند دوم-انواع ضابطان دادگستری.. 79

الف) ضابطان عام. 79

ب) ضابطان خاص.... 80

بند سوم- مقررات ناظر بر ضابطان دادگستری.. 85

بند چهارم – وظایف و اختیارات ضابطان دادگستری.. 89

الف) در جرائم مشهود. 89

ب) در جرائم غیر مشهود. 90

ج) در برابر شاکی.. 91

د) در برابر متهم. 92

 

فصل سوم : شروط و موانع تعقیب دعوای عمومی. 97

گفتار اول- شروط خاص تعقیب... 97

بند اول- لزوم شکایت شاکی خصوصی در جرائم قابل گذشت... 97

بند دوم- لزوم تحصیل اجازه از مقامات خاص.... 99

گفتار دوم- موانع تعقیب دعوای عمومی.. 101

بند اول- مصونیت‌ها 101

1- مصونیت پارلمانی.. 101

2) مصونیت سیاسی.. 103

الف) مأموران دیپلماتیک.... 103

ب) مأمورین کنسولی.. 104

3) مصونیت قضایی.. 105

بند دوم- اناطه. 106

موارد صدور قرار اناطه. 108

1- اختلاف در مالکیت... 108

2- وجود یا فقدان رابطه زوجیت یا نسب... 109

بند سوم- جنون.. 109

1) جنون در حین ارتکاب جرم: 110

2) جنون پس از ارتکاب جرم. 112

3) جنون پس از صدور حکم قطعی.. 113

 

فصل چهارم : موارد سقوط دعوای عمومی. 115

(موانع دائمی تعقیب دعوای عمومی) 115

گفتار اول- جهات شخصی سقوط دعوا 116

بند اول- فوت متهم یا محکوم‌علیه. 116

بند دوم- گذشت شاکی در جرائم قابل گذشت... 118

بند سوم- شمول عفو. 119

الف) عفو عمومی.. 120

ب) عفو خصوصی.. 121

بند چهارم- توبه. 122

الف) آثار توبه. 123

ب) شرایط توبه. 124

گفتار دوم- جهات عینی سقوط دعوای عمومی.. 126

بند اول- نسخ قانون.. 126

الف) نسخ صریح.. 127

ب) نسخ ضمنی.. 127

بند دوم- اعتبار امر مختوم. 127

شرایط تحقق اعتبار امر مختوم. 128

1- وحدت اصحاب دعوی.. 129

2- وحدت سبب... 129

3- وحدت موضوع. 130

بند سوم- شمول مرور زمان در موارد پیش‌بینی شده در قانون.. 131

الف) جرائم علیه امنیت داخلی و خارجی کشور؛ 131

الف- موافقان و مخالفان مرور زمان.. 132

ب- انواع مرور زمان.. 132

‍1) مرور زمان شکایت... 133

2- مرور زمان تعقیب... 133

3- مرور زمان صدور حکم. 134

4- مرور زمان اجرای مجازات... 134

ج- شرایط مرور زمان.. 135

د- قطع مرور زمان.. 136

ه‍- تعلیق مرور زمان.. 137

بند چهارم- اعمال قاعده درأ 138

الف) قلمرو قاعده درأ 138

ب) دایره‌ اجرای قاعده‌ درأ 140

 

فصل پنجم : تحقیقات مقدماتی. 143

گفتار اول- ویژگی‌های تحقیقات مقدماتی.. 144

بند اول- محرمانه بودن تحقیقات مقدماتی.. 144

بند دوم- سریع بودن تحقیقات مقدماتی.. 146

بند سوم- غیرعلنی بودن تحقیقات مقدماتی.. 146

بند چهارم- کتبی بودن تحقیقات مقدماتی.. 147

بند پنجم- غیرترافعی بودن تحقیقات مقدماتی.. 147

گفتار دوم- حق دسترسی به پرونده در مرحله‌ تحقیقات مقدماتی.. 148

گفتار سوم- حق برخورداری از وکیل مدافع در مرحله‌ تحقیقات مقدماتی.. 150

گفتار چهارم- اصول حاکم بر تحقیقات مقدماتی.. 152

بند اول- بی طرفی مقام تحقیق (رعایت اصل بی طرفی) 152

بند دوم- استقلال مقام تحقیق.. 154

بند سوم- آزادی مقام تحقیق در انتخاب نوع اقدامات تحقیقی.. 156

گفتار پنجم- مرجع تحقیق.. 156

گفتار ششم- جهات شروع به تحقیق.. 160

گفتار هفتم- موارد عدم انجام تحقیق در دادسرا 161

بند اول- جرائم منافی عفت... 161

بند دوم- جرائم تعزیری درجه هفت و هشت... 162

بند سوم- جرائم افراد زیر پانزده سال. 163

گفتار هشتم- اقدامات تحقیقی.. 164

بند اول- تحقیق از شاکی.. 164

بند دوم- تحقیق از شاهد و مطلع.. 166

بند سوم- تحقیق از متهم. 170

الف) احضار متهم. 171

1- احضاریه: 171

2- نشر آگهی.. 172

3- سامانه‌های رایانه‌ای و مخابراتی.. 173

ب) جلب متهم. 174

1- شرایط جلب متهم. 174

2- انواع جلب... 176

ج) بازجویی متهم. 177

1- حقوق متهم. 177

2- تفهیم اتهام. 179

3- اخذ آخرین دفاع. 181

د) اعطای مهلت به متهم و ارجاع به میانجیگری.. 181

ه‍) تشکیل پرونده شخصیت متهم. 183

بند چهارم- معاینه محل و تحقیق محلی.. 185

بند پنجم- تفتیش منازل، اماکن و اشیاء. 189

بند ششم- کنترل ارتباطات مخابراتی و مراسلات پستی.. 195

بند هفتم- جلب نظر کارشناس.... 197

بند هشتم- اخذ نظریه پزشکی قانونی.. 200

بند نهم- نیابت قضایی.. 201

 

فصل ششم : قرارهای تحقیقات مقدماتی. 205

گفتار اول- قرارهای اعدادی.. 206

بند اول- قرار کارشناسی.. 206

بند دوم- قرار تأمین خواسته. 206

بند سوم- قرار رد درخواست شاکی.. 207

(درخصوص مطالعه و اخذ تصویر یا رونوشت اوراق پرونده) 207

بند چهارم- قرار عدم دسترسی متهم به پرونده 208

بند پنجم- قرار اناطه. 208

بند ششم- قرار نیابت قضایی.. 208

بند هفتم- قرارهای تأمین کیفری.. 208

الف) قواعد مشترک حاکم بر قرارهای تأمین کیفری.. 209

ب) انواع قرارهای تأمین کیفری.. 213

1- قرار التزام به حضور با قول شرف... 213

2- قرار التزام به حضور با تعیین وجه التزام. 213

3- قرار التزام به عدم خروج از حوزه قضایی با قول شرف... 214

4- قرار التزام به عدم خروج از حوزه قضایی با تعیین وجه التزام. 215

5- قرار التزام به معرفی نوبه‌ای خود به صورت هفتگی یا ماهانه به مرجع قضایی یا انتظامی با تعیین وجه التزام  215

6- قرار التزام مستخدمان رسمی کشوری یا نیروهای مسلح به حضور با تعیین وجه التزام، با موافقت متهم و پس از اخذ تعهد پرداخت از محل حقوق آنان از سوی سازمان مربوط.. 216

7- قرار التزام به عدم خروج از منزل یا محل اقامت تعیین شده با موافقت متهم با تعیین وجه التزام از طریق نظارت با تجهیزات الکترونیکی یا بدون نظارت با این تجهیزات. 216

8- قرار کفالت... 218

9- قرار وثیقه. 223

10- قرار بازداشت موقت... 226

بند هشتم- قرارهای نظارت قضایی.. 231

گفتار دوم- قرارهای نهایی.. 234

بند اول- قرار منع تعقیب... 234

بند دوم- قرار موقوفی تعقیب... 235

بند سوم- قرار ترک تعقیب... 237

بند چهارم- قرار بایگانی پرونده 237

بند پنجم – قرار تعلیق تعقیب... 238

بند ششم- قرار توقف تحقیقات... 241

بند هفتم- قرار جلب به دادرسی.. 241

 

فصل هفتم : دعوای خصوصی. 247

گفتار اول- تعریف دعوای خصوصی.. 248

گفتار دوم- تفاوت‌های دعوای عمومی و دعوای خصوصی.. 248

گفتار سوم- ضرر و زیان‌های قابل مطالبه در دعوای خصوصی.. 249

بند اول- ضرر و زیان مادی.. 249

بند دوم- ضرر و زیان معنوی.. 250

بند سوم- منافع ممکن‌الحصول. 251

گفتار چهارم- شرایط طرح و رسیدگی دعوای خصوصی.. 252

 

منابع و مآخذ. 257

الف) کتاب‌ها 257

ب) قوانین و مقررات... 259

پ) آراء و نظریه‌ها  260